Aşı Nasıl Üretilir ve Nasıl Çalışır? Aşı Türleri Nelerdir?

Eğer aşı ve tarihsel gelişimi hakkında bilgi edinmek isterseniz şuraya tıklayabilirsiniz.

Aşılar geliştirilmesi uzun ve zorlu bir süreçtir. Bu süreçte genellikle kamu-özel sektör işbirliği vardır. Günümüzde aşılara lisans verilmeden önce aşıların uzun vadeli olarak güvenilirlikleri ve etkinleri uzun süreli takip edilir. Bir aşı geliştirmenin ilk adımı aşı ihtiyacının belirlenmesi ve aşıya ihtiyaç duyulan hastalığa karşı koruyucu bağışıklık mekanizmasının çözülmesidir.

İnsanlar üzerinde kullanılacak ilaçlar için klinik araştırmalar yapılır, buna aşılar da dâhildir. Bu klinik araştırmalar üç evreden(Faz I, Faz II, Faz III) oluşur ve ruhsat alma aşamasına kadar ilacın veya aşının bu üç evreyi de eksiksiz olarak geçmesi lazım. Geliştirilen aşı, klinik öncesi yani Faz 0 çalışmalarında ümit verici bulunursa, aşı geliştiricileri ilgili resmi onay kurumuna başvuru yaparlar. Bu aşamada aşının üretim ve test süreci açıklanır, laboratuar çalışmaları özetlenir ve aşı değerlendirildiği çalışmalar sunulur.

Faz I evresinde, aşının uyardığı bağışıklık yanıtı türü kapsamının belirlenmesi amaçlanır. Bu evre de aşı sağlıklı gönüllüler üzerinde denenir.

Faz II evresinde, aşı bir kısmı hastalığa yakalanma riski taşıyan birkaç yüz gönüllü üzerinde denenir. Çalışmada bir gruba çalışan aşı verilirken, diğer gruba(plasebo grubu) da aşı verildiği söylenir fakat aşı etken madde içermez yani çalışmayan bir aşıdır. Böylece aşının etkisi yüksek güvenilirlikle test edilmiş olunur.

 Faz III evresinde, aşının ilgili hastalığı önleyip önleyemeyeceğinin belirlenmesi ve çok sayıda kişiye uygulandığında ne kadar güvenli olacağı test edilir. Bu çalışmalar hastalığın ve aşının tespit edilen yan etkilerinin görülme sıklığına bağlı olarak genellikle binlerce ya da on binlerce katılımcıyla gerçekleştirilir.  Eğer bu çalışmalar aşının etkili ve güvenli olduğunu kanıtlarsa aşıya lisans verilir. Lisans alındıktan sonra yapılan tüm çalışmalar Faz IV çalışmalarını oluşturur.

Aşı Türleri Nelerdir?

Canlı Aşılar: Zayıflatılmış veya hastalık yapıcı olmayan bakteri-virüs içerir.  Yapıldıktan sonra vücutta çoğalırlar ve bağışıklık yanıt oluştururlar. Bağışıklık sistemi zayıflamış veya baskılanmış kişilere uygulanmamaktadır.

Ölü(İnaktif) Aşılar: Virüs ya da bakterilerin öldürülmüş halini içerir. Laboratuar ortamında üretilen mikroorganizmalar ısı ya da kimyasal yollarla öldürülür. Bu mikroorganizmalar vücutta çoğalmazlar ve tekrarlayan dozlarda yapılmaları gerekebilir. (İlgili yazı: Grip Aşısı Nedir? Yan Etkileri ve Daha Fazlası (2019-2020 Yılı İçin Güncellendi)

Fraksiyonel Aşılar:  Mikroorganizmanın tamamını değil, sadece bir kısmını içeren aşılardır. Polisakakrit veya protein gibi. Oldukça güçlü bağışıklık tepkileri oluştururlar. Bağışıklık sistemi zayıf kişilere bile uygulanabilen bu aşılar için tekrarı gerekir.

Aşılar Nasıl Çalışır?

• Aşılar genellikle vücuda enjekte edilir; ancak bazı aşılar ağız yoluyla verilir. Örneğin çocuk felci aşısı ağız yoluyla verilir. Ağız yoluyla verilen aşılar daha şiddetli ve daha etkin bir bağışıklık yanıtı tetikliyor.
• Lenfosit adı verilen bağışıklık hücreleri aşının vücuda girdiği yere ulaşır. Aşının içinde bulunan ölü ya da zayıflatılmış hastalık yapıcı mikroorganizmalarla temasa geçer. Bu mikroorganizmalar antijen olarak adlandırılır.
• Bağışıklık sistemi antijenlere tepki olarak antikorlar üretir. Antikorlar hastalık yapıcı mikroorganizmaları yok etme amacıyla harekete geçer. T ve B hücreleri rol oynar.
• Aşıyla tanıtılan antijenin bilgisi bağışıklık sistemi tarafından kısa veya uzun süreli kayda alınır. Böylece bağışıklık yanıt kaydedilmiş olur.
• Hastalık yapıcı etken ile bir daha karşılaşınca bağışıklık sistemi yanıtı tetiklenir. Böylece kısa sürede etkin bir yanıt oluşturulur.

İlgili Diğer Yazı Serisi:

• Aşı Nedir? Aşının Tarihsel Gelişimi

Kaynak ve İleri Okuma:

• Bilim ve Teknik Dergisi, Eylül 2019 sayısı
• Aşılama ve Aşıların Tarihçesi – Doç. Dr. Melahat AKDENİZYrd. Doç. Dr.
• Mikroorganizmaların BiyolojisiEk alanı – Ethem KAVUKCUBrock,
• DijitalX